Przyroda i historia parku

Park naturalistyczno-krajobrazowy „Dolina Miłości” położony jest w województwie zachodniopomorskim, w gminie Chojna, na wschodnim brzegu Odry, między miejscowościami Krajnik Dolny, Krajnik Górny i Zatoń Dolna. Park zajmuje obszar około 80 ha, rozpostartych w paśmie wzgórz morenowych poprzecinanych dolinami opadającymi w kierunku rzeki, z czego 76,22 ha stanowi własność Skarbu Państwa w zarządzie Nadleśnictwa Chojna, a pozostałe grunty własność Gminy Chojna (droga relacji Zatoń Dolna – Krajnik Dolny) i własność prywatną. Według ewidencji gruntów i budynków obiekt zlokalizowany jest na działkach ewidencyjnych nr 256/2, 256/5, 257/2, 289/5 obręb Zatoń Dolna oraz nr 255/2, 430 i 433/6 obręb Krajnik Dolny.

Głównym ciekiem jest strumień zwany Źródłem Klotyldy, płynący przez Y-kształtną dolinę, obejmującą Wzgórze Ruin, pasmo wzgórz z punktami widokowymi (Wzgórze Baszta, Wzgórze Parasola, Wzgórze Pamięci). Centralnymi obiektami hydrologicznymi są dwa stawy – staw z rzeźbą Apolla i staw z rzeźbą Diany (Stawy Adama i Ewy). Na terenie parku zlokalizowane jest też źródlisko zwane Jeziorem Herty. W południowej części parku zlokalizowane jest Wzgórze Uciech. Charakterystyczne są stosunkowo wyniesione zbocza, osiągające w południowej części parku ok. 80, 90 m n.p.m., przy nachyleniu kształtującym się od 5 do 50 st.

Park porastają przede wszystkim zbiorowiska leśne, w których przeważa uboga buczyna pomorska. Na terenie parku występują również inne charakterystyczne biotopy – buczyna żyzna, łęgi i śródleśne źródliska. Poza zbiorowiskami leśnymi w parku znajdują się również murawy kserotermiczne oraz dawne tereny rolne porośnięte roślinnością łąkową. Na szczególną uwagę zasługują zachowane płaty murawy kserotermicznej (stepowej), porośniętej przez ciepłolubną roślinność, charakterystyczną dla stepów i lasostepów południowej oraz południowo-wschodniej Europy, na Pomorzu zaś mającą swoje najbardziej na północ wysunięte stanowiska. Występują one na stromych, eksponowanych na południe i południowy zachód zboczach dolin i morenowych pagórków i obejmują gatunki rzadkie i chronione, a także znane rośliny przyprawowe i lecznicze, jak tymianek (Thymus vulgaris), oregano (Origanum vulgare), kocimiętka (Nepeta cataria) i szałwia (Salvia pratensis). Murawy kserotermiczne, na skutek zarastania przez drzewa i krzewy, są zanikającym elementem szaty roślinnej Polski i podlegają ochronie.

W parku, obok sosen, świerków, modrzewi, jaworów, jesionów, kasztanowców i dębów, występują gatunki introdukowane – glediczia trójcierniowa, kasztan jadalny, platan, jodła, sosna czarna, dąb czerwony, daglezja i kasztanowiec żółty. W obrębie parku występują również obsadzone rzędowo lipami lub kasztanowcami aleje i szpalery, jako elementy kompozycyjne. Z roślin krzewiastych w parku wyróżniają się cis, bukszpan, złotokap, ligustr, lilak, śnieguliczka i głóg. Na uwagę zasługują również nieliczne stare drzewa owocowe, będące pozostałością pięciu sadów, jakie były zlokalizowane na terenie parku przed II-gą wojną światową i obejmowały ok. 7.000 drzew owocowych. Na terenie parku występuje łącznie 270 gatunków roślin, w tym objęte ochroną prawną: cis pospolity (Taxus baccata), listera jajowata (Listera ovata), buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium), ostrołódka kosmata (Oxytropis pilosa), śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum), śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis), dzwonek szerokolistny (Campanula latifolia). Na uwagę zasługuje również czosnek niedźwiedzi i fiołek przedziwny. Na terenie parku stwierdzono również stanowiska chronionych gatunków grzybów.

Charakterystycznymi elementami kompozycyjnymi, stylowymi i przestrzennymi założenia parkowego „Dolina Miłości”, świadczącymi o jego naturalistyczno-krajobrazowym charakterze, jest pagórkowate ukształtowanie terenu o znacznych różnicach wysokości, układ wodny, na który składały się płynąca u podnóża parku rzeka Odra i wpadające do niej strumienie, pokrycie terenu, obejmujące naturalne zadrzewienia leśne, ze starodrzewem bukowym i dębowym oraz komponowane aleje, szpalery i grupy drzew ozdobnych, a także panoramiczne otwarcia widokowe na Odrę oraz jej zachodni brzeg.

O zabytkowym charakterze parku świadczą z kolei zachowane oraz odtworzone elementy dawnej infrastruktury parkowej, takie jak dwa stawy (Stawy Adama i Ewy) z centralnymi wysepkami, na których umieszczone są rzeźby postaci z mitologii greckiej – boga Apolla (Adama) i bogini Dianę (Ewę), miejsce odpoczynku z ławeczkami, nasadzeniami z róż i bylin oraz żywopłotami przy stawach, kamienny stół z wykutymi pierwszymi słowami niemieckiego hymnu, a także kamienie pamiątkowe ustawiane na Wzgórzu Pamięci i Wzgórzu uciech, upamiętniające założycieli parku – Carla Philippa i Sophie von Humbert – oraz postaci ze świata kultury, nauki i polityki zasłużone dla państwa niemieckiego (w obrębie którego park znajdował się przed 1945 r.) – Johann Sebastian Bach (1865-1750), Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), Ludwig van Beethoven (1770-1827), Richard Wagner (1813-1883), Robert Koch (1843-1910), Alexander von Humboldt (1769-1859), Albrecht Thaer (1752-1828), Julius Kühn (1825-1910), Justus Liebig Freiherr von Chemin (1803-1873), Marcin Luter (1483-1546), Friedrich von Bodelschwingh (1831-1910), Johann Hinrich Wichern (1808-1881), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Friedrich von Schiller (1759-1805), bracia Jacob Ludwig Karl (1785-1863), Wilhelm Karl Grimm (1786-1859), Paul von Benckendorff und von Hindenburg (1847-1934), Gerard von Scharnhorst (1755-1813), Alfred von Schlieffen (1833-1913), Helmut Karl Bernhard von Moltke (1800-1891), Albert Leo Schlageter (1894-1923), Hans David Ludwig Graf York von Wartenburg (1759-1830), Otto von Bismarck (1815-1898), Bernhard von Bülow (1849-1929), Luiza Augusta Wilhelmina Amalia z Mecklemburgii-Strelitz (1776-1810), Augusta Maria Ludwika Katarzyna z Saksonii-Weimaru-Eisenach (1811-1890), Fryderyk Wilhelm zw. Wielkim Elektorem (1620-1688), Fryderyk Wilhelm I (1688-1740), Fryderyk II Hohenzollern zw. Wielkim (1712-1786), Wilhelm I (1797-1888). Ze względu na zachowane cechy parku naturalistycznego z fragmentami romantycznymi z XIX w. park, w dniu 16 marca 1992 r., wpisany został do rejestru zabytków pod poz. A-1183 (dec. nr PSOZ/Sz-n/III/5340/35/92) i podlega z tego tytułu ochronie zabytków zgodnie z przepisami zawartymi w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2021 z 19 marca 2021, poz. 710).

Park „Dolina Miłości” położony jest na obszarze specjalnej ochrony siedlisk Dolna Odra PLH 320037 oraz obszarze specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnej Odry PLB 320003. Jest to również teren leżący w granicach Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. W bezpośrednim sąsiedztwie parku, we wsi Zatoń Dolna, rozpoczyna swój bieg ponadregionalny szlak rowerowy Tysiąca Jezior, a także przebiega tędy szlak R1 – Zielona Odra, biegnący wzdłuż Odry na odcinku Szumiłowo-Szczecin. Na przeciwległym, zachodnim brzegu Odry zlokalizowany jest niemiecki Park Narodowy Doliny Dolnej Odry, z którym park „Dolina Miłości” jest transgranicznie powiązany.

Park naturalistyczno-krajobrazowy „Dolina Miłości” założony został w połowie XIX w. przez Annę von Humbert dla jej męża Carla Philipsa. Nazwa parku nawiązuje do romantycznej historii jego powstania – Anna miała założyć park pod nieobecność męża, by sprawić mu niespodziankę i prezent od kochającej żony. Potwierdzeniem tego miał być transparent witający powracającego męża, rozwieszony przy wjeździe do parku ze słowami „Witamy w dolinie, którą miłość stworzyła”. W kolejnych latach trwały pracę nad rozwojem założenia parkowego – rozbudowa ścieżek, budowa stawów, infrastruktury wypoczynkowo-rekreacyjnych i romantycznych elementów architektonicznych, posadowienie okazjonalnych głazów pamiątkowych, budowa zabudowań parkowych, realizacja nasadzeń roślin ozdobnych i kształtowanie florystycznych kompozycji parkowych.

Po 1945 roku teren parku, który znalazł się w pasie granicznym, uległ degradacji i popadł w zapomnienie. Teren parku został upaństwowiony i włączony do Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Zarosły aleje, wyschły stawy i strumienie, zabudowania nie użytkowane popadły w ruinę. Od 1960 roku parkiem zarządza Nadleśnictwo Chojna. Pod koniec lat 70 wycięto część parkowego starodrzewu. Prowadzona gospodarka leśna, wycinki i uprawy, zniekształciły układ zieleni. Zdewastowano rzeźby i elementy małej architektury. Pozostały jednak wyraźne ślady bardzo rzadkiego na Pomorzu Zachodnim parkowego założenia krajobrazowo-naturalistycznego z elementami romantycznymi i cechami parku ludowego. W roku 2005, m.in. z inicjatywy dr Bożeny Prajs z Federacji Zielonych „GAJA”, rozpoczął się proces rewitalizacji parku „Dolina Miłości”, a w 2008 r. teren parku przekazany został przez Nadleśnictwo Chojna w użytkowanie Federacji Zielonych „GAJA”, która prowadzi opiekę nad tym zabytkiem.

Co ważne, na 65,68 ha obszaru leśnego parku „Dolina Miłości” (86%), będącego własnością Lasów Państwowych (w użytkowaniu Federacji Zielonych „GAJA”), ustanowiono powierzchnię referencyjną dla obserwacji procesów naturalnych w lasach. Powierzchnie referencyjne wyznacza się w celu uzyskania punktu odniesienia, dla porównania przyrodniczych efektów gospodarki leśnej z efektami przebiegu spontanicznych procesów przyrodniczych. Na powierzchniach referencyjnych odstępuje się od pozyskania drewna i wykonywania jakichkolwiek zabiegów hodowlano-pielęgnacyjnych, a ścinka drzew dopuszczalna jest wyłącznie w przypadkach zagrożenia życia, możliwości zniszczenia infrastruktury (np. linie energetyczne) oraz w przypadku wystąpienia innych sytuacji klęskowych. Drzewa ścięte na powierzchniach referencyjnych pozostawia się do ich naturalnego rozkładu. W planie urządzania lasu powierzchnie referencyjne zgłaszane są jako powierzchnie wyłączone z użytkowania.

Obecnie park jest miejscem polsko-niemieckich spotkań, chętnie odwiedzanym przez turystów z Polski i Niemiec (ale także miejsc tak odległych jak np. Nowa Zelandia), przywróconym do obecnego stanu w wyniku polsko-niemieckich projektów stowarzyszenia Federacja Zielonych „GAJA” – Zmiana koncepcji użytkowania turystycznego parku naturalistyczno-krajobrazowego „Dolina Miłości” w Zatoni Dolnej w celu zabezpieczenia ruchu turystycznego przed następstwami epidemii COVID-19 (2020-2021, w partnerstwie z niemieckim Parkiem Narodowym Doliny Dolnej Odry, Fundusz Małych Projektów w ramach Programu Współpracy Interreg V A Meklemburgia-Pomorze Przednie/Brandenburgia/Polska w Euroregionie Pomerania), „Rozwój Europejskiego Parku Hugenotów w Schwedt nad Odrą oraz rewitalizacja Parku Natury „Dolina Miłości” w Zatoni Dolnej jako centrów kultury i wypoczynku“ (2009-2014, w partnerstwie z gminą Schwedt/Oder, INTERREG IVA) oraz pierwszy etap rewitalizacji parku „Dolina Miłości (2005-2006, w partnerstwie z Gminą Schwedt/Oder, PHARE CBC). Pozostałe projekty realizowane na rzecz parku przez stowarzyszenie Federacja Zielonych „GAJA” to: Gra Miejska „Kwiat nocy letniej” (2012, Fundusz Małych Projektów INTERREG IV A Euroregionu Pomerania), Więźniowie dla przyrody. Rozwijanie walorów turystycznych i przyrodniczych parku natury Dolina Miłości i rezerwatów przyrody w woj. zachodniopomorskim (2012-2013, PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna Spółka Akcyjna, Oddział Zespół Elektrowni Dolna Odra), Letnie spotkania w zespole parkowo-leśnym „Dolina Miłości” w Zatoni Dolnej – organizacja imprez kulturalnych i rekreacyjnych (2014, Środki Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER Programu Rozwoju Obszaru Wiejskich 2007-2013), Wolontariusze dla Doliny – cykliczny wolontariat na rzecz zabytkowego Parku Dolina Miłości (2018, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), Z kulturą do parku – KULTURA DOSTĘPNA w Dolinie Miłości (2015, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego).